سوپرویژن یا نظارت و راهنمایی بالینی
دکتر علی صاحبی
در روانشناسی و قلمرو بهداشت روانی سوپرویژن یا کار کردن تحت نظارت و راهنمایی یک سوپروایزر یا استاد راهنما یک اصل پذیرفته شده و بدیهی است. در یک تعریف کلی منظور از نظارت و راهنمایی، یک فرایند ساختارمند رسمی برای حمایت حرفه ای، یادگیری و انجام کار دقیق و با ملاحظه است. این نظارت به موارد زیر کمک میکند:
- فهم موضوعاتی که با کار مشاوره و درمان مرتبطند؛
- بدست آوردن بینش و چشم اندازهای نوین در خصوص مسائل مربوطه؛
- بهبود و افزایش دانش، مهارت و شایستگی؛
- فراهم ساختن حمایت و پشتیبانی برای مشاور و روانشناس برای ارائهی کار بهتر و تأمین سلامت روانی خود او؛
- شفافیت و جوابگویی حرفه ای در حین برخورداری از استقلال و خودمختاری در ارائهی خدمات.
نظارت و راهنمایی بالینی میتواند فردی یا گروهی باشد. البته تعداد افراد گروه باید کم باشد و از حداکثر ۸ نفر بیشتر نباشد تا اعضای گروه بتوانند موضوعات خاص خود را طرح و پیگیری کنند. البته باید توجه داشت که فرایند نظارت و راهنمایی بالینی آن چنان که در روانشناسی مطرح است، هم به لحاظ ساختار و هم به لحاظ محتوا و شیوهی نظارت و راهنمایی با نظارت و راهنمایی که در مدیریت و خط تولید انجام میگیرد بسیار متفاوت است. تفاوت عمده ی آنها در این است که نظارت بالینی اساساً بر پیشرفت و حمایت حرفه ای تأکید دارد، ولی نظارت در مدیریت هدفش بررسی و ارزیابی عملکرد افراد برای رسیدن به اهداف سازمان است.
نظارت و راهنمایی بالینی نه به معنای معلمی است و نه مرور و بررسی افراد یکسان و همتا از عملکرد یکدیگر. معلمی معمولاً در رابطه با آموزش و پرورش و یاددهی دانش آموزان/ دانشجویان و یا آشناسازی کارکنان جدید با سیستم و ماهیت کار انجام میشود. مرور و بررسی عملکرد افراد همتا نیز اگرچه به نوعی حمایت کارکنان از یکدیگر در چارچوب فعالیت های حرفهای را در دل خود دارد، اما شواهد نشان میدهد که بررسی همتایان فاقد دقت نظر و چالش های لازم برای نظارت و راهنمایی مؤثر بالینی است. نظارت و راهنمایی می تواند دربردارندهی نوعی «مربیگری» به عنوان بخشی از یک رابطهی متقابل و قول و قرار مؤثر و مفید بین دو متخصص حرفه ای تلقی شود. جایی که یکی از آنها از تجربهی بالینی و آموزشها و مهارت های برتر برخوردار است و متعهد میشود که همکار داوطلب خود را در این فرایند هدایت و راهنمایی کرده، تجربه و مهارت خود را به او منتقل نماید. هدف بنیادین این رابطه ی دو جانبه کمک به فراهم ساختن خدمات درمانی مؤثر و موثق بر بنیاد استانداردهای رشته و حرفه ی روانشناسی است.
در این فرایند برای بهتر و مؤثر انجام شدن نظارت و راهنمایی توصیه میشود که:
۱- هر روانشناس، استاد راهنمای خود را خودش انتخاب کند.
۲- سوپروایزر یا استاد راهنما بر اساس تخصص و تجربهی حرفه ای عملی- نه صرفاً استادی دانشگاه یا تدریس تئوریک یک درس بالینی- و ترجیحاً کسی که خودش دورهی نظارت را قبلاً گذرانده و برای ارائهی خدمات سوپرویژن فردی و گروهی آموزشهای لازم را دیده باشد، انتخاب شوند.
۳- پس از گفت و گو و مذاکره ی لازم و بیان انتظارات و وظایف و مسئولیت ها به طور شفاف، برگهی توافق نامه ای که اهداف و اصول اساسی را ذکر کرده باشد، هر دو طرف امضاء نمایند.
۴- پیشاپیش با مدیر یا همکاران مربوطه گفت و گو و مذاکره کنید تا برای دریافت نظارت و راهنمایی بتوانید روز و ساعات مشخصی را برای مدت ۶ ماه تا یک سال با سوپروایزر تنظیم و قطعی نمایید.
۵- برای هر جلسه ی سوپرویژن، طرح و برنامه ریزی نموده که میخواهید به چه موضوعاتی بپردازید و چه مسائلی را با استاد راهنمای خود در میان بگذارید. برای این برنامهریزی سعی کنید حداقل ماهی یکبار برای یک ساعت جلسهی فردی داشته باشید. برخی از قلمروهای روانشناسی، به ویژه حوزه های زوج درمانی و اختلالات شخصیت، شاید نیاز به جلسات بیشتر یا زمان بیشتری در جلسه ی فردی داشته و حتی شاید لازم باشد که ماهی یک بار سوپرویژن گروهی در گروه های کوچک ترتیب دهیم.
۶- جلسه ی سوپرویژن را حدالامکان در جایی غیر از محیط کار یا کلینیک و بیمارستانی که در آن کار میکنید تشکیل دهید تا مزاحمتهای ناخواسته و کارهای غیرقابل پیش بینی، مانع تمرکز جلسه نشود.
۷- در صورت امکان تشکیل جلسهی سوپرویژن گروهی، یعنی چند روانشناس که در حوزهی های نزدیک به هم کار میکنند با هم یک استاد راهنمای خبره را انتخاب کنند، بر سوپرویژن فردی ارجحیت و برتری دارد. اثربخشی آن و مهارت آموزی سوپرویژن گروهی چندین برابر سوپرویژن فردی است.
۸- تاریخ و زمان جلسات و موضوعاتی را که به آن پرداخته شده در دفترچهی مخصوص سوپرویژن خود ثبت کنید.
۹- دقت داشته باشید که اعتماد، مسائل خصوصی و محرمانه همواره محترم شمرده شود. به ویژه زمانی که سوپرویژن گروهی انجام میشود و در جمع همکاران از مسائل، نگرانیها، بیمهارتی ها، اشتباهات و نقصهای خود صحبت میکنیم، دیگر همکاران شرکت کننده باید تمام موارد را کاملاً محرمانه نگه دارند و از قضاوت و داوری و ارزیابیهای ارزشی و حرفه ای به عنوان یک اصل اخلاق حرفه ای اجتناب کنند. این موضوع زمانی بیشتر اهمیت پیدا میکند که بین اعضای گروه یا بین استاد راهنما و راهنمایی گیرنده، تعارض یا اختلافی در جلسه پیش میآید.
در ادامه یک نمونه از توافق نامه ی نظارت و راهنمایی بالینی با ذکر اهداف عینی و مقررات پایه، بین استاد راهنما و روانشناس دریافت کنندهی نظارت و راهنمایی به منظور انجام فرایند سوپرویژن بالینی در قلمرو بهداشت روانی و روانشناسی بالینی آمده است. در این توافقنامه مسئولیت مشترک و دو جانبه برای رابطهی سوپرویژن به روشنی تعریف شده است. میتوان از این توافق نامه به عنوان یک مدرک و فرم رسمی برای قرارداد سوپرویژن بالینی استفاده کرد، به گونه ای که در آغاز هر دورهی سوپرویژن آن را پر نموده و هر دو طرف آن را امضاء نمایند.
توافق نامهی راهنمایی و نظارت بالینی (سوپرویژن)
این توافق نامه نظارت بالینی بین ………………………. (نام کامل دریافت کننده راهنمایی) و ……………………….. (نام کامل استاد راهنما) به منظور نظارت و راهنمایی بالینی فردی از تاریخ …………………. (شروع نظارت) تا …………………. (تاریخ بررسی و تجدیدنظر در قرارداد- حداکثر ۳ سال) برقرار میگردد.
فراوانی جلسات: هفتگی پانزده روز ماهانه
طول مدت جلسه: ۳۰ تا ۴۵ دقیقه یک ساعت بیش تر از یک ساعت
تاریخ پیشنهادی برای ارزیابی فرایند نظارت و راهنمایی
۱- ……………….. ۲- …………………. ۳- …………………. (معمولاً پس از هر ۱۲ جلسه، یک ارزیابی توصیه میشود.)
صلاحیت مربی/ سوابق مربی: ……………………….. (صلاحیتهای حرفهای و مدارک علمی و بالینی او)
سمت استاد راهنما: ………………………………….. (شغل کنونی او) قلمرو حرفهای ……………………………………….
رویکرد مسلط و اصلی استاد راهنما ……………………………………..
آیا استاد راهنما در ۵ سال گذشته دورهی آموزش ویژه نظارت و راهنمایی گذرانده است؟ بله خیر
آیا هیچ دورهی بازآموزی مرتبط با نظارت را در طی ۵ سال اخیر گذرانده است؟ بله خیر
اهداف خاص (با توافق طرفین):
تاریخ هدف
تقویم جلسات انجام شده:
تاریخ زمان مدت جلسه فردی گروهی
روانشناس دریافت کننده راهنمایی و نظارت استاد راهنما (سوپروایزر)
نام:……………………………………………… نام:……………………………………..
امضاء امضاء
اهداف عینی اولیه
- روانشناس دریافت کنندهی راهنمایی، به کار بالینی خود بیشتر بیندیشد تا درک بهتری از معنای خدماتی که ارائه میدهد و کاری که انجام میدهد بدست آورده، توانمندیهای خود را توسعه دهد.
- استانداردهای درمان و مشاورهی بالینی را حفظ نماید تا بتواند خدمات بالینی مؤثرتری برای مراجعین خود فراهم آورد.
- تبادل مهارتهای بالینی بین دو متخصص حرفهای و تفویض تجربهی حرفهای به منظور توانمندسازی روانشناسان و افزایش و پیشرفت مهارتهای بالینی در قلمرو خدمات روانشناسی بالینی در کشور.
قواعد و اصول اساسی
۱- نظارت و راهنمایی بالینی بین یک روانشناس و مدیر ارشد او (یعنی کسی که باید به او گزارش روزانه بدهد) انجام نمیشود.
۲- اهداف خاص موردنظر هر دو طرف میتواند تعیین شده و با تعیین تاریخ و ساعت هر جلسه در پشت همین فرم یادداشت شود.
۳- به غیر از ثبت دقیق تاریخ و زمان جلسات و هم چنین توافق نامه ی سوپرویژن بالینی، نیازی به مکتوب کردن یا تهیه ی گزارش ماهانه یا هفتگی نیست.
۴- تعیین وقت ملاقات ها و جلسات نظارت و راهنمایی، وظیفه ی شخص دریافت کننده ی سوپرویژن است.
۵- طرفین باید حداکثر تلاش خود برای تعهد به شرکت در جلسه را بنمایند. در صورت ضرورت برای کنسل کردن جلسه باید در اسرع وقت به طرف مقابل اطلاع داد.
۶- در صورت عدم شرکت در دو جلسهی پیاپی و یا کنسل کردن دو جلسه، لازم است در توافق نامه سوپرویژن بالینی تجدیدنظر شود.
۷- موضوعات مربوط اطلاعات محرمانه مراجعین، شخص روانشناس و استاد راهنما و دیگر افراد، محتوای جلسات سوپرویژن و رابطه ی حرفهای بین استاد راهنما- روانشناس به عنوان وظیفه ی حرفهای و اخلاقی از سوی هر دو نفر همواره رعایت میشود.
۸- روش و فنون درمان و مشاوره همواره بر اساس استانداردهای نظام روانشناسی و انجمن علمی روانشناسی بالینی در جلسات نظارت و راهنمایی مطرح، پیگیری و تشویق میشود.
۹- به آئیننامههای اداری و مقررات سازمان، اداره و محل کار روانشناس دریافتکننده نظارت توجه خاص میشود و راهنماییهای استاد راهنما بر اساس آنها خواهد بود.
۱۰- این قرارداد میتواند در هر زمان توسط هر یک از طرفین لغو شود. برای لغو قرارداد، یادداشت کتبی به طرف مقابل ضروری است.